Tekst geschreven door: Melanie Korpelshoek; natuurgeneeskundig diertherapeut 

 Natuurgeneeskundige ondersteuning bij stress en trauma (deel 2)

 
Om het dier te helpen bij het loslaten van stress en trauma en het gemakkelijker te laten ontspannen en/of aarden, kunnen er verschillende natuurgeneeskundige middelen worden ingezet. Niet elk dier heeft dezelfde voorkeur en behoefte, maar aan de reactie van het dier bij het aanbieden van een middel is doorgaans goed te zien of het deze prettig of onprettig vindt. Dit uit zich vaak in een ontspannen of (positief) alerte houding bij een prettige ervaring, en een gespannen of afwijzende houding wanneer het middel als onprettig wordt ervaren.
 
Bloesemremedies (Bach)
Bloesemremedies bieden een mooie en zachte manier om dieren te ondersteunen op energetisch en mentaal/emotioneel vlak. Bach-bloesems zijn een bekend voorbeeld die goed bij dieren kunnen worden gebruikt. Hoewel het als therapievorm vooral aan de hand van karaktereigenschappen van mens en dier wordt ingezet, zijn er een aantal middelen die specifiek bij stress, shock en trauma passen. Zo wordt de remedie Rock Rose bij acute angst en paniek ingezet, als het dier in een shocktoestand verkeert. Star of Bethlehem is een geschikte remedie bij het verwerken van traumatische ervaringen, en als een dier na langere tijd nog veel moeite blijft houden met de nieuwe situatie, kan Honeysuckle het dier helpen om beter met veranderingen om te gaan.
 
Eventueel kunnen een aantal bloesemremedies worden gecombineerd in een receptuurflesje met bronwater als basis. Zo’n twee tot vier keer per dag enkele druppels uit het flesje in wat drinkwater of op een lichte snack geven, gedurende enkele weken tot maanden, kan duidelijke verbeteringen opleveren. In (nood)situaties met veel angst en paniek kan de Rescue remedie – een kant-en-klare combinatie van vijf bloesemremedies – snel verlichting geven.
 
Essentiële oliën
Een andere therapievorm die bij stress mooie resultaten kan geven, is aromatherapie. Essentiële oliën hebben enerzijds een duidelijke werking op het fysieke lichaam, maar kunnen ook op mentaal en emotioneel vlak veel ondersteuning bieden. De olie van Ceder helpt een dier bijvoorbeeld te aarden; het geeft moed en helpt het dier om beter grenzen aan te geven. Olie van Siberische den zorgt voor ontspanning op een dieper niveau, en helpt bij luchtwegproblemen die gerelateerd zijn aan stress. Geranium-, Kaneel- en Marjolein­-olie geven elk op hun eigen manier een bepaalde vorm van troost en geborgenheid, en diverse Citrusoliën kunnen een opbeurend effect hebben op de gemoedstoestand. Een geursteentje met enkele druppels olie in (de hoek van) de ruimte zetten waarin het dier zich bevindt, geeft hem of haar de gelegenheid om de geur via inademing tot zich te nemen wanneer het daar behoefte aan heeft.
 
Kruiden
Ook kruiden bieden diverse mogelijkheden om stress-gerelateerde klachten met zowel een fysieke als mentale grondslag te verlichten. Een aantal mooie voorbeelden zijn Echte Kamille en Valeriaan (bijvoorbeeld in de vorm van afgekoelde thee), Passiebloem (bijvoorbeeld in poedervorm, kleine hoeveelheid vanuit een capsule over wat voedsel) en Kattenkruid ofwel Nepeta/Catnip (vooral bij katten, bijvoorbeeld als plantje in een pot of in de tuin, of eventueel gedroogd in kleine hoeveelheden).
 
Kamille werkt kalmerend op het zenuwstelsel en de psyche, en kan helpen bij angst, stress en rusteloosheid. De wortel van Valeriaan heeft fysiek en mentaal een sterk ontspannende werking, en helpt eveneens bij angsten, rusteloosheid en nervositeit, met een wat meer aardend effect. Passiebloem helpt bij diepgewortelde angsten en stelt dieren in staat om makkelijker in slaap te komen. Kattenkruid kan vooral bij katten zorgen voor ontspanning en vermindering van angst of nervositeit, maar kan soms ook juist een meer euforisch effect hebben. In alle gevallen is het belangrijk om het dier zelf te laten kiezen of het gebruik wil maken van een kruid, en om het niet te lang achter elkaar (bijvoorbeeld maximaal 3 weken) aan te bieden.

Nog een andere tip: op fysiek vlak zijn dieren die veel stress hebben meegemaakt vaak ook gebaat bij een aanvulling van magnesium. Dit is een mineraal waar ten tijde van stress veel van wordt verbruikt in het lichaam, waardoor er vaak een tekort van ontstaat. Aanvulling in de vorm van Celzout nummer 7, Magnesium phosphoricum (gedurende ongeveer twee maanden), helpt om weer beter te kunnen ontspannen.
 
Fysieke aanraking / TTouch
Bij getraumatiseerde dieren kan aanraking in het begin nog een stap te ver zijn. Wanneer een dier eenmaal voldoende gekalmeerd is en er al wat vertrouwen is gewonnen, kan het opbouwen van fysiek contact juist een goed hulpmiddel zijn in het herstelproces en kan het helpen om de onderlinge band te versterken. Bij diverse diersoorten blijkt aanraking een belangrijke factor te zijn voor het sociale en mentale welbevinden. Het kan gezien worden als een basisbehoefte en een vorm van communicatie. Een gebrek aan fysiek contact, bijvoorbeeld tussen moeder en jong, wordt gelinkt aan verhoogde stressreactiviteit en een vermindering van sociaal gedrag. Gezien wordt dat tactiele stimulatie angstgedrag kan verminderen en sociaal leren kan bevorderen.

TTouch is een hele geschikte methode om met lichte aanrakingen en verschuivingen van de huid diverse effecten te bereiken. De aanrakingen hebben onder andere als doel om het lichaamsbewustzijn te vergroten, het dier te laten ontspannen, het vertrouwen op te bouwen, stress en angst te verminderen, pijn te verminderen en herstel te bevorderen. Zowel fysieke als mentale en emotionele balans staan hierbij centraal. Ook zonder kennis van TTouch kunnen aanrakingen en strelingen het dier helpen. Laat hem of haar eerst wennen aan de geur van je handen, en als het dier het toelaat kun je voorzichtig beginnen met wat aaien of kriebelen. Kijk hierbij vooral naar de reactie van het dier: begint het zich te ontspannen, dan kun je rustig verder doorgaan, tot het dier aangeeft dat het voor dat moment genoeg is.
 
Beweging en spel
Naast een goede leefomgeving draagt fysieke activiteit op een positieve manier bij aan de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Zo wordt verhoogde fysieke activiteit in verband gebracht met een gezonder brein en betere cognitieve functies. Ook kan het voor een vermindering zorgen van de hoeveelheid cortisol (stresshormoon) in het lichaam.
 
Wat voor een soort beweging, hoe vaak en hoe lang precies geschikt is bij de behandeling van een dier, zal afhangen van de individuele situatie van het dier en de mogelijkheden van de eigenaar of de verzorger. Doorgaans wordt vooral regelmatige beweging met gemiddelde intensiteit geadviseerd; dat kan voor relatief gezonde dieren een uitgangspunt zijn om de gezondheid te ondersteunen. Voor dieren die in een herstelproces zitten, zal het extra belangrijk zijn om te kijken naar wat het dier aankan en is het vaak beter om de beweging bijvoorbeeld stapsgewijs op te bouwen.

Als een dier ervoor open staat, is beweging in spelvorm een fijne manier om voor zowel fysieke als mentale inspanning te zorgen. Het stelt het dier in staat om stress letterlijk even van zich af te schudden, om bepaalde talenten te benutten en zorgt vaak gelijk voor enthousiasme bij het dier. Ook kan het de band tussen mens en dier verder versterken.

Meer informatie
Bovenstaande tips en middelen zijn natuurlijk niet alleen relevant voor dieren die afkomstig zijn uit oorlogsgebieden, maar kunnen ook ondersteuning bieden aan dieren die vanuit andere (stressvolle) situaties op een nieuwe plek zijn opgevangen. Om meer te weten te komen over een specifieke therapievorm of een bepaald product, kun je onder andere terecht bij de cursussen van Silverlinde of neem een kijkje in de webshop bij het aanbod van diverse natuurgeneeskundige middelen en boeken.

Natuurgeneeskundige ondersteuning bij stress en trauma (deel 1)

Nu de lente begonnen is en we het leven zoals we dat kenden steeds verder op kunnen pakken, ziet alles er gelijk weer een stuk zonniger uit. Toch krijgen we dagelijks ook nog een hoop ellendige berichten te zien en te horen, zoals over de oorlog in Oekraïne, waar niet alleen vele mensen maar ook allerlei dieren te lijden hebben onder de situatie. Dankzij de inzet van organisaties en vrijwilligers zijn er inmiddels een hoop dieren opgevangen in andere landen, ook in Nederland. Daarmee zijn we er echter nog niet: vaak blijven de stressvolle en traumatiserende gebeurtenissen die deze dieren hebben meegemaakt nog lang aan hen kleven, en hebben ze moeite om zich thuis te voelen in hun nieuwe omgeving. Gelukkig zijn er vanuit de natuurgeneeskunde diverse mogelijkheden om dieren die last hebben van stress of (mentaal) trauma te ondersteunen en herstel te bevorderen. Om te begrijpen hoe we dit het beste kunnen doen, duiken we eerst wat dieper in de vraag wat er in het brein en het lichaam van dieren gebeurt die onder stressvolle omstandigheden leven.

Laten we beginnen bij wat stress eigenlijk is en wat het precies doet. Stress kan worden omschreven als een reactie van het lichaam op inwendige of uitwendige factoren die een mogelijke bedreiging vormen, waarbij het lichaam – naarmate de situatie aanhoudt – verschillende fasen van fysiologische processen doormaakt. Dat gebeurt als volgt:

Eerst wordt het lichaam in een staat van paraatheid gesteld om te kunnen reageren op een (mogelijk) bedreigende situatie. Vanuit de hersenen wordt er onder andere een signaal gestuurd om de afgifte van adrenaline te stimuleren, waardoor het lichaam zich voorbereidt op actie. In de tweede fase biedt het lichaam weerstand tegen de stressfactoren en probeert het een manier te vinden om met de stressvolle situatie om te gaan. Ook hier zijn het zenuwstelsel en hormoonstelsel bij betrokken. Als de stress te lang aanhoudt komt het lichaam in de derde fase, waarin vermoeidheid en uitputting optreden. Langdurig verhoogde niveaus van cortisol – het stresshormoon dat op de langere termijn werkt – leidt tot fysieke en mentale uitputting, waardoor het lichaam niet meer gezond functioneert en er klachten kunnen optreden.

Er zijn allerlei oorzaken te bedenken die kunnen leiden tot stressreacties, waaronder natuurlijk directe, levensbedreigende situaties. Maar ook een tekort aan voedsel, water of slaap, overbelasting door te veel bewegen, met te veel dieren in een ruimte zitten of juist eenzaamheid en een gebrek aan soortgenoten kunnen een dier stress opleveren. In acute gevallen hoeft stress niet per se slecht te zijn, het stelt dieren (en mensen) namelijk in staat om zichzelf in veiligheid te brengen. Chronische of langdurige stress kan door overbelasting echter zorgen voor veranderingen in de hersenen. Doordat het brein plastisch is, kan hersenweefsel onder invloed van stress wijzigingen ondergaan die ertoe leiden dat het bijvoorbeeld anders omgaat met emoties, angst, geheugen en het maken van beslissingen. Het aantal verbindingen tussen zenuwcellen – ofwel neuronen – kan bijvoorbeeld toenemen of afnemen en de organisatie van welke uitlopers met elkaar verbonden zijn kan veranderen. Zulke aanpassingen kunnen verspreid over het brein plaatsvinden, maar treden ook lokaal in specifieke hersengebieden op.

Hippocampus
Een voorbeeld van een hersengebied dat wordt beïnvloed door stress, is de hippocampus. Dit gebied is onder meer betrokken bij het opslaan van informatie in het geheugen en het bij ophalen van herinneringen. Ook is het belangrijk voor processen van ruimtelijke oriëntatie, navigatie en overlevingsgedrag. Bij onderzoek naar menselijke hersenen zijn onder andere verkleiningen van de hippocampus aangetroffen bij langdurige depressiviteit en posttraumatische stressstoornis. Ook bij chronische stress in het algemeen, chronische ontstekingen, gebrek aan fysieke activiteit en bij jetlags zijn verminderde volumes van de hippocampus of omliggende gebieden gevonden. Bij dit soort veranderingen zag men bijvoorbeeld ook problemen met het uitvoeren van geheugentaken. Omdat er veel overeenkomsten zijn in hoe de hippocampus bij (andere) zoogdieren functioneert, is het goed mogelijk dat er bij diverse zoogdiersoorten vergelijkbare veranderingen optreden in stressvolle situaties. Zo blijkt uit onderzoek bij ratten dat prenatale stress de ontwikkeling van de hippocampus beperkt en het leervermogen aantast bij de nakomelingen.

Amygdala
Een ander hersengebied dat onder invloed van stress veranderingen ondergaat, is de amygdala, welke zich aan het uiteinde van de hippocampus bevindt. De amygdala heeft diverse functies, waaronder emotieregulatie, het koppelen van emoties aan zintuiglijke informatie en herinneringen, en het in gang zetten van stressreacties zoals vechten, vluchten of ‘bevriezen’. Dit hersengebied staat vooral bekend om de betrokkenheid bij het reageren op angst en agressie en het koppelen van deze emoties aan situaties. Zo wordt in een spannende situatie de emotie angst gekoppeld aan de gebeurtenis, waardoor in de toekomst bij een vergelijkbare situatie nog sneller gereageerd kan worden. Blootstelling aan stress is gelinkt aan een toename in angstreacties in het lichaam en een verhoogde activiteit van de amygdala. Ook blijkt de amygdala in omvang te kunnen toenemen onder invloed van chronische stress.

Dergelijke veranderingen zijn onder andere gevonden in diermodellen en bij mensen met angststoornissen, stemmingsstoornissen, depressie en posttraumatische stressstoornis. Hoewel dieren veel meer in het ‘nu’ leven dan mensen, kan stress of trauma zich dus weldegelijk ‘vastzetten’ in hun brein, en daarmee ook in het lichaam en tevens in het energetische veld (waar de disbalans in eerste instantie wellicht al begint). De energetische, mentale en fysieke gezondheid zijn immers allemaal met elkaar verbonden.

Terugdraaien van veranderingen
Gelukkig laten onderzoeken ook zien dat veranderingen in het brein die door acute of chronische stress zijn ontstaan soms weer omgekeerd kunnen worden, in ieder geval bij jongere mensen en dieren. Wel blijkt dat naarmate de leeftijd toeneemt en het brein veroudert, deze minder veerkrachtig wordt. Het wordt dan moeilijker om stress-gerelateerde veranderingen terug te draaien, ook als deze bijvoorbeeld door een ongezonde of geïsoleerde leefwijze zijn ontstaan. Maar verbetering is vaak nog wel mogelijk; leefomstandigheden spelen hierbij een belangrijke rol.

Van ongunstige leefomstandigheden weten we dat het – onder andere door de stress die het veroorzaakt – een negatief effect heeft op het brein. Gezonde leefomstandigheden daarentegen blijken de fysieke, mentale en emotionele conditie niet alleen ten goede te komen, maar bepaalde negatieve effecten in het brein (deels) ook weer ongedaan te kunnen maken. Door positieve aanpassingen in de leefwijze is er tot op zekere hoogte herstel mogelijk van neurologische functies en structuren in de hersenen. Factoren als passende fysieke activiteit en sociale interactie met andere dieren of mensen, kunnen bijvoorbeeld helpen om de veerkracht van het brein weer te verbeteren.

Ondersteuning bij herstel: de eerste stap
Met die kennis wordt het ook gelijk duidelijk wat de eerste en belangrijkste stap is om een dier dat last heeft van stress en/of trauma te ondersteunen: het creëren van passende en veilige leefomstandigheden. Door stress weg te nemen, krijgt het lichaam de kans om meer te ontspannen en met het herstelproces aan de slag te gaan (zolang een dier zich niet veilig voelt is daar geen ruimte voor). Dit kan dieren met bestaande klachten helpen om gezonder te worden, en in een later stadium helpen om fit te blijven of de fysieke en mentale conditie zelfs te verbeteren.

Het verschilt natuurlijk per diersoort welke behoeften er zijn voor de leefomgeving en leefwijze, daarvoor is het belangrijk om je goed in de betreffende diersoort te verdiepen. Maar in het algemeen zijn er wel een aantal voorwaarden te noemen die van belang zijn voor dieren die uit een (langdurig) stressvolle situatie komen. Net als bij mensen dragen voldoende rust, ritme en regelmaat bij aan een gevoel van veiligheid en stabiliteit. Denk hierbij aan het creëren van een plek waar het dier ongestoord kan slapen, en bijvoorbeeld aan vaste voer- en contactmomenten gedurende de dag. Zorg dat het dier de gelegenheid heeft om zich terug te trekken wanneer het daar behoefte aan heeft, en dat het – afhankelijk van de diersoort en de omstandigheden – soortgenoten eventueel ook kan opzoeken. Contact met en vertrouwen in mensen zal bij getraumatiseerde dieren vaak rustig en in kleine stapjes moeten worden opgebouwd, wanneer het dier daaraan toe is.

Naast het verbeteren of optimaliseren van de leefomstandigheden, zijn er diverse natuurgeneeskundige middelen die ingezet kunnen worden om stress en trauma bij het dier te verminderen en ontspanning en herstel te bevorderen. Hier gaan we in deel 2 van het artikel verder op in, welke te lezen zal zijn in de volgende nieuwsbrief.